جامع السعادات (کتاب)
کتاب «جامع السعادات» از مهمترین آثار ملا محمدمهدی نراقی (م، ۱۲۰۹ ق)، مشتمل بر هر دو جنبه «عقلی نظری» و «دینی و عملی» اخلاق با سبک و اسلوبی ویژه است. مؤلف، تمام معارف اخلاقی را به صورت روایاتی که در جاهای مختلف پراکنده بوده و خلاصه ای از این شریعت و گزیده ای از آنچه که اهل حکمت و عرفان گفته اند، در این کتاب تألیف و تدوین کرده است.
| نویسنده | محمدمهدی نراقی |
| موضوع | اخلاق اسلامی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۳ |
| مصحح | محمد كلانتر |
|
| |
مؤلف
ملا محمدمهدی نراقی (۱۲۰۹-۱۱۲۸ ق)، فقیه، حکیم، ریاضیدان و عالم اخلاقی شیعه در قرن ۱۲ هجری و از شاگردان وحید بهبهانی و شیخ یوسف بحرانی بود.
ملا مهدی نراقی در اصفهان و نجف، علاوه بر تحصیل، تدریس و تحقیق، به تبلیغ و ارشاد مردم نیز همت می‌گمارد و حتی با یادگیری خط و زبان عبری و لاتین نزد عالمان یهودی با رهبران مذهبی اقلیت‌ها وارد بحث و مناظره می‌شود و از متن کتب مذهبی آنان با خط عبری مطالبی را بر حقانیت رسالت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل و ترجمه می‌کند.
وی در حوزه علمیه کاشان، کرسى درس و بحث بر پا مى دارد و از محضرش علماى بزرگى همچون سید محمدباقر شفتى (م، ۱۲۶۰)، حاج محمدابراهیم کلباسى (م، ۱۲۶۱) و فرزندش ملا احمد نراقى (م، ۱۲۴۵ ق) و دیگران استفاده نموده‌اند. ملا مهدى نراقى علاوه بر «جامع السعادات»، آثار متعددی در علوم مختلف اسلامی دارد، از جمله: لوامع الاحکام، معتمد الشیعه، انیس التجار، تجرید الاصول، جامع الافکار و فاقد الانظار و... .
انگیزه نگارش
مؤلف جامع السعادات انگیزه خود را از تألیف کتاب به روشنى تبیین نکرده است، اما به نظر مى‌رسد که رویکرد ایشان به اخلاق و عرفان نظرى و عملى که از او در نگاه فرزندش (ملا احمد نراقی) عالمى عامل، عارفى واصل و حکیمى کامل ساخته، و نیز فقدان به‌سامانى در نگاشته‌هاى اخلاقى پیش از ایشان، از عوامل اصلى اقدام او براى تالیف این کتاب بوده است. مؤلف خود در تبیین عامل دوم (نابه‌سامانى نگاشته‌هاى پیشین) چنین آورده است: «... از آنجا که (نظرگاه‌هاى فلاسفه و شریعت اسلامى در زمینه اخلاق) به صورت پراکنده و غیرمنسجم در موارد و جاهاى مختلف آمده، دسترسى به آنها براى بسیارى دشوار شده است. ضرورى بود در یک دفتر فراهم آید تا بهره جستن از آنها براى همگان میسر گردد. بدین خاطر من در این کتاب گزیده خلاصه آنچه را که از شریعت اسلامى و عارفان و فلاسفه در زمینه اخلاق رسیده، گرد آورده‌ام».
معرفى اجمالی کتاب
«جامع السعادات»، جامع ترین کتابی است که متأخران در علم اخلاق نوشته اند. از آنجا که عالمان دینی با وجود تعالیم اخلاقی (قرآن و روایات) خود را از تألیفی مستقل در باب اخلاق، بی نیاز می دیدند و معتقد بودند که با ظهور اسلام، نکته های اخلاقی به تفصیل تبیین شده، ولی مولف این کتاب، تمام این تعالیم و معارف اخلاقی را به صورت اخبار و روایاتی که در جاهای مختلف پراکنده و دستیابی به آنها برای همه ممکن نبود و خلاصه ای از این شریعت و گزیده ای از آنچه که اهل حکمت و عرفان گفته اند، در اینجا، جمع آوری و تدوین کرده است. در واقع این کتاب مشتمل بر هر دو جنبه «عقلی نظری، فلسفی» و «دینی و علمی» با سبک و اسلوبی ویژه است.
درباره میزان موفقیت مؤلف در به سامان دادن دانش اخلاق، مرحوم مظفر معتقد است که پیش از علامه نراقى با صرف نظر از پیشوایان این دانش، یعنى ابن مسکویه و ملا محسن فیض کاشانى، کتاب جامعى به سان جامع‌السعادات که بر بنیاد علمى و فلسفى تکیه داشته باشد، پدید نیامده است.
مرحوم نراقى خود در مقدمه کتاب بر این نکته پاى فشرده که مى‌خواهد میان آنچه از شریعت اسلامى در زمینه اخلاق رسیده با آنچه عارفان و فیلسوفان بیان کرده‌اند آمیزه‌اى فراهم آورد. از این رو کاملاً طبیعى است که در جاى جاى کتاب جامع السعادات استشهاد به آیات و روایات موج زند. این استشهاد براى تبیین مفهوم فضیلت یا رذیلت، اقسام آن و انگیزه‌ها یا داده‌هاى علاج و... انجام گرفته است.
اهمیت کتاب جامع السعادات بیشتر از این حیث است که مؤلف خلقیاتی برجسته و روحیه‌ای سرشار از ایمان داشته و اهل عمل صالح بوده است و سرّ اقبال به جامع السعادات در روح ایمانی است که از قرائت آن هویدا می‌گردد، در حالی که از لحاظ علمی از برخی کتب متداول که فاقد ذوق و معنویت جامع السعادات‌اند چیز بیشتری ندارد. به طور کلی در کتاب‌های اخلاق قبل از جامع السعادات یا صرفا جنبه‌های عقلی نظری و فلسفی منظور بوده (همانند السعادة، الاسعاد، تهذیب‌الاخلاق و اخلاق ناصری) یا جنبه‌های دینی و عملی غلبه داشته است (مانند احیاء علوم الدین، کیمیای سعادت و المحجة البیضاء)؛ اما کتاب جامع السعادات مشتمل بر هر دو جنبه با سبک و اسلوبی ویژه است.
محتوای کتاب
کتاب «جامع السعادات» در سه باب تنظیم شده است:
- در باب نخست، مباحث مقدماتى شامل تجرد نفس، امکان تربیت اخلاقى، مفهوم خیر و سعادت و... آمده است.
- در باب دوم، مطالبى تحت عنوان اقسام اخلاق، تقسیم بندى قواى نفسانى و چهار قسم اصلى فضایل (حکمت، عفت، شجاعت و عدالت)، مفهوم فضیلت، رذیله و... بیان شده است.
- باب سوم - که عمده‌ترین مباحث کتاب را تشکیل مى‌دهد - در چهار فصل تنظیم شده است: در فصل نخست، مفهوم قوه عاقله و رذایل برخاسته از این قوه همچون شک، شرک، وسواس و... آمده است. در فصل دوم، مفهوم قوه غضبیه و رذایل مربوط به آن همچون: خوف، غضب، عُجب، کبر و... تبیین شده است. فصل سوم به قوه شهویه و رذایل برخاسته از آن همچون حب دنیا، حرص، طمع، بخل و... اختصاص یافته است. و در فصل چهارم فضایل و رذایل مرتبط با هر سه قوه یا دو قوه نفسانى مورد ارزیابى قرار گرفته است.
وضعیت نشر
کتاب «معراج السعاده» نوشته ملا احمد نراقی، فرزند محمدمهدی نراقی، خلاصه ای از «جامع السعادات» است تا همین مباحث اخلاقی با عباراتی واضح برای همه مورد استفاده باشد.
جامع السعادات به تصحیح شیخ محمود بروجردی در ۱۳۱۲ در تهران چاپ سنگی شد. همچنین با تصحیح و تعلیقات سید محمد کلانتر همراه با مقدمه "شیخ محمدرضا مظفر" در نجف و در سه مجلد به چاپ رسیده است. این کتاب برای اولین بار توسط سید جلال الدین مجتبوی به فارسی ترجمه شده و در سه جلد (در ۱۳۷۷ ش) به چاپ رسیده است. گزیده‌ای از آن نیز بارها مستقلا چاپ شده است.
همچنین این کتاب در دو جلد به زبان عربی به همت انتشارات دارالتفسیر قم در سال ۱۳۷۶ و انتشارات الزهرا در سال ۱۳۲۶، موسسه اسماعیلیان در سال ۱۳۸۲، گنج معرفت در سال ۱۳۸۲ و ناشر حکمت در سال ۱۳۸۳ چاپ شده است.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل "جامع السعادات" از نصراله حکمت.
- کتابشناسی طهور، مدخل "جامع السعادات"، بازیابی: ۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۱.
متن کتاب